Sądy

Wokół osób z niepełnosprawnościami funkcjonuje wiele mitów i nieadekwatnych przekonań. W społeczeństwie możemy spotkać się z takimi przekonaniami, że: 

• „osoby z niepełnosprawnością intelektualną budzą głównie litość, więc kto mógłby chcieć zrobić im krzywdę?”
• „osoby z niepełnosprawnością są niemal zawsze pod opieką bliskich, zatem sprawca nie ma do nich dostępu.”
• „ograniczone możliwości intelektualne sprawiają, że konsekwencje doświadczenia przemocy przez osoby z niepełnosprawnościami nie są tak traumatyczne jak w przypadku osób pełnosprawnych.”
• „osoby z niepełnosprawnością intelektualnie czy z autyzmem nie mogą być wiarygodnymi świadkami, ponieważ zwykle konfabulują”.

Jaka jest jednak rzeczywistość?

Osoby z niepełnosprawnościami, także te niemówiące i korzystające z komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) mogą być cennym i rzetelnym świadkiem!

Rzetelne przesłuchanie osoby niemówiącej jest możliwe, wymaga jednak odpowiedniego przygotowania uczestników postępowania, przebiegu czynności procesowych, oraz przede wszystkim- adekwatnego przygotowania samego Użytkownika AAC.

W związku z tym, że po wejściu w dorosłość  osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi  nadal pozostają osobami  o specjalnych potrzebach, wyjściowo w odniesieniu do tej grupy powinno stosować się wytyczne i procedury takie same  jak w stosunku do małoletnich.

Konieczne są jednak także specyficzne dostosowania uwzględniające unikatowe potrzeby tej grupy osób. 

Przesłuchanie osoby niemówiącej może być jednak niemożliwe w jeśli osoba ma niepełnosprawność intelektualną w stopniu głębokim, czyli funkcjonuje w rozwoju poznawczym jak osoba poniżej 4 roku życia. 

Z perspektywy psychologii rozwojowej małoletni  przed ukończeniem 4 lat nie mają dostatecznych kompetencji rozwojowych pozwalających na udział w przesłuchaniu. 

Istnieje bowiem niebezpieczeństwo, że podczas przyjmowania od nich zeznań zostaną im zasugerowane treści, które będą miały zakłócający wpływ na dalszy rozwój. 

Bardziej wskazane wydaje się wówczas badanie sądowo-psychologiczne skoncentrowane na identyfikacji objawów znaczących dla rozstrzygnięć  w przedmiotowej sprawie (Budzyńska, 2018).

Kluczowe jest jednak aby decydując o tym, czy osoba może być przesłuchiwana nie opierać się wyłącznie na zapisach w orzeczeniu o niepełnohpranowsci bądź w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. Każdorazowo powinna być do decyzja biegłego!

Może być taka sytuacja, że osoba posiada zapis w orzeczeniu o głębokim stopniu niepełnosprawności intelektualnej jednak kompetencje jakie pokazuje z wykorzystaniem AAC wskazują, że poznawczo funkcjonuje wyżej niż zostało to orzeczone.

Socjalizacja osób z niepełnosprawnością intelektualną często jest skupiona na kształtowaniu u nich posłuszeństwa i zależności wobec powszechnie uznanych autorytetów kosztem podmiotowości i niezależności. 

Niejednokrotnie prowadzi do tego, że osoby te „przyzwalają” na zachowania przemocowe ze strony innych i nie ujawniają własnego cierpienia. 

Inną tego konsekwencją jest wzrost podatności na sugestie podczas przesłuchania i skupianie się na odczytaniu oczekiwań jego uczestników lub innych osób znaczących zamiast na przekazywaniu rzeczywistych informacji o zdarzeniu.

Czynnikami, które mogą utrudniać przesłuchiwanie osoby niemówiącej mogą być:

1. Ograniczone możliwości rozpoznawania i unikania potencjalnego zagrożenia. (Focht-New i in., 2008)
2. Niewystarczająca sieć wsparcia społecznego. (Estell i in., 2009)
3. Zaburzenia poznawcze i trudności adaptacyjne. (DiGangi i in., 2013)
4. Trudności poznawcze w przetworzeniu traumatycznych wydarzeń. (Karatzias i in.2019).
5. Zaburzenia pamięci semantycznej i autobiograficznej u osób z ASD. (Bruck i in., 2007; Goddard i in., 2019; Boucher, Bowler, 2008).
6. Zaburzenia rozwoju językowego i komunikacyjnego utrudniające zgłoszenie doświadczeń przemocy, znęcania się jak również uzyskania pomocy i wsparcia. (Cook, Kieffer, Charak, Leventhal, 1993).

Użytkownicy AAC są grupą, która ma trudności z ujawnieniem doświadczonych krzywd, w tym wykorzystania seksualnego, ze względu na brak dostępu do słownictwa umożliwającego zgłoszenie tego co się stało.

Konsekwencją takiego stanu rzeczy jestduże prawdopodobieństwo zignorowania sygnałów o doświadczonej traumie lub potraktowania ofiary jako niewiarygodnej.

W wielu badaniach klinicznych z udziałem osób z niepełnosprawnością intelektualną (por. McCarthy, 2001; Millard, 1994; Sobsey, 1994) wykazano, że osoby te nie są skłonne ujawniać swoich urazogennych doświadczeń, dopóki nie dostrzegą gotowości otoczenia do przyjęcia przekazu tego typu.

Skuteczna współpraca z osobą niemówiącą w trakcie postępowań sądowych jest możliwa! Warto jednak zwrócić uwagę na kilka kwestii, które stanowczo będą sprzyjać efektywnemu działaniu.

        1. Rozpoznanie indywidualnych potrzeb osoby. 

Im wcześniej i im lepiej poznamy specyficzne potrzeby osoby niemówiącej tym bardziej adekwatnie będziemy w stanie dostosować cały proces. Informacje takie możemy uzyskać przede wszystkim od samej osoby niemówiącej, jej rodziców, opiekunów czy innych specjalistów znających tę osobę.

        2. Dokładne planowanie.

Osoby z niepełnosprawnościami mogą doświadczać podwyższonego poziomu lęku w sytuacji postępowań sądowych. Dla wielu osób bardzo pomocne będzie przedstawienie im dokładnego planu tego co będzie się działo. Takie precyzyjne planowanie pozwoli również uniknąć wprowadzania zmian „na ostatnią chwilę”, które mogą działać destabilizująco na Użytkowników AAC.

        3. Elastyczne podejście.

Użytkownicy AAC będą wymagali elastycznego podejścia, uwzględniającego ich specyficzne potrzeby. Im więcej wiemy o tej osobie i sposobach jej adekwatnego wspierania tym bardziej elastycznie możemy zadziałać.

        4. Odpowiednie przygotowanie innych uczestników procesu. 

Skuteczne przesłuchanie to nie tylko przygotowanie Użytkownika AAC, dostosowanie przestrzeni czy przebiegu procesu. To przede wszystkim ludzie, którzy będą znali podstawowe zasady komunikacji z Użytkownikiem AAC. Dlatego rolą biegłego będzie przygotowanie innych uczestników procedur sądowych do komunikacji z Użytkownikiem AAC.

Dzięki organizacji The Advocate Gateway mamy wiedzę o warunkach jakie będą wspierały skuteczną współpracę w przesłuchiwaniu osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kluczowe  wytyczne to:

1. Dostosuj otoczenie! Osoby z mogą mieć większe trudności w radzeniu sobie z dystraktorami zewnętrznymi zwłaszcza w sytuacji stresu. 
2. Uprzedzaj z wyprzedzeniem o zmianach z jak największym wyprzedzeniem, aby osoba z NI miała czas się przygotować.
3. Każdy element postępowania powinien być dokładnie wytłumaczony dostosowanym do potrzeb i możliwości językiem.
4. Pamiętaj o wpływie stresu na jakość komunikacji z osobami z NI. Frustracja, stres, brak zrozumienia, obniżone kompetencje językowe mogą prowadzić do sytuacji załamań emocjonalnych, wycofania się ze współpracy lub udzielania byle jakich odpowiedzi byleby mieć to doświadczenie już za sobą. 
5. Osoba z NI pod wpływem stresu może doświadczać jeszcze większych trudności poznawczych
6. Bierna postawa, nieodpowiadanie na pytania lub zgadzanie się ze wszystkim,  seria odpowiedzi „nie wiem”, czy też  nieadekwatne zachowania mogą być sygnałami zbyt wysokiego stresu i lęku. 
7. Pamiętaj o wpływie traumy na komunikację. Doświadczenie traumy wyłącza ośrodki mowy i zapisywane jest w układzie nerwowym jako doświadczenie, które ciężko jest opowiedzieć werbalnie słowami. Dlatego ważne, aby biegły miał wiedzę o traumie i umiał adekwatnie ocenić, czy trudności w uzyskaniu zeznania wynikają z trudności językowych danego Użytkownika AAC (np. braku dostępu do odpowiednich słów w pomocy komunikacyjnej lub ich rozumienia) czy też są skutkiem doświadczenia traumatycznego.

Jak wynika z badań, że osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi, w szczególności osoby z wieloraką niepełnosprawnością,  są aż sześć razy częściej narażone, na przemoc fizyczną, psychiczną i seksualną. Skutkuje znacznie częstszym rozwojem zaburzeń, u których podłoża leżą wydarzenie traumatyczne (Focht-New i., 2008), takich jak:

• zaburzenia lękowe (Bonell- Pascual, Huline-Dickens, Hollins 1999),
• złożony zespół stresu po urazowego C-PTSD (Mevissen, de Jongh, 2010; Wigham, Emerson, 2015),
• depresja, choroby przewlekłe i stany zagrożenia życia (Hatton, Emerson, 2004)
• zachowania agresywne i autoagresywne (Esbensen, Benson, 2006).

Osoby z zaburzeniami rozwojowymi znacznie częściej doświadczają przemocy fizycznej, psychicznej czy też są świadkami przemocy domowej.  Badania Dewey i Horsley (2022) wykazały, że

• 92% badanych doświadczyło przemocy przynajmniej raz w okresie dzieciństwa, 
• 58% badanych doświadczyło jej przynajmniej cztery razy.
• 81,8% badanych doświadcza
• 66,7%, badanych doświadcza niespodziewanej śmierci kogoś bliskiego
• 60.6%. badanych było w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia  lub poważnego urazu.

Z kolei 44-77% dzieci z ASD doświadcza przemocy i znęcania się w szkole.  (Van Rockel, Scholte, Didden, 2010), a 67% rodziców dzieci z ASD zgłasza przypadki przemocy fizycznej, werbalnej, emocjonalnej  i znęcania się w tym „cyber-bulling” (Cappadocia, Weiss, Pepler, 2012).

Tak więc osoby z niepełnosprawnościami doświadczają w życiu większej ilości zdarzeń traumatycznych. Ponadto w tej populacji stwierdza się większe ryzyko rozwoju zaburzeń psychiatrycznych, emocjonalnych prowadzących do chorób psychicznych o znacznie cięższym przebiegu niż u osób bez niepełnosprawności intelektualnej.   (Hatton, Emerson, 2004, Copeland, Keeler, Angold, Costello, 2007).

Według art. 185e. § 4

„W przesłuchaniu bierze udział biegły mający odpowiednią wiedzę w zakresie komunikacji wspomagającej i alternatywnej.”

Na terenie Polski (stan na maj 2024) na liście biegłych sądowych wpisanych jest kilku biegłych z zakresu AAC. To kluczowa informacja, mimo iż  w  Polsce nie ma uregulowanego statusu ani zawodu osób zajmujących się wprowadzaniem komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC)! Tak więc osoby, które są wpisane na listę biegłych mogą ale nie muszą znać wszystkie podejścia w AAC i być w stanie adekwatnie wesprzeć danego Użytkownika AAC w oparciu o system i metodę z jakiej on korzysta. Dlatego wybierając biegłego warto upewnić się czy posiada on kompetencje do wsparcia tej konkretnej osoby. 

Co więcej, jak pisze Fornalik i Pieńkowska (2018) sam fakt bycia psychologiem – bez doświadczeń w kontakcie z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, niepełnosprawnością sprzężoną oraz bez specjalistycznego przygotowania w tym względzie – nie wystarczy, by sprostać tak trudnemu zadaniu, jakim jest uczestnictwo w przesłuchiwaniu świadka lub ofiary z niepełnosprawnością. 

Byłoby więc bardzo pomocne, by biegły sądowy był zarówno psychologiem, jak i pedagogiem specjalnym albo przynajmniej – jako psycholog bez dodatkowych kwalifikacji – miał doświadczenie w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Ważne także, aby biegły posiadał wiedzę o mechanizmach i wpływie traumy na sposób zeznawania.

Według art. 185f.  § 1. „przesłuchania osób korzystających z AAC przeprowadza się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą. 

Przesłuchanie w trybie określonym w art. 185e może być przeprowadzone także w innym miejscu, jeżeli uzasadniają to indywidualne potrzeby świadka i istnieje możliwość utrwalenia czynności za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk.”

1. Zdobądź  informacji na temat zdolności skupienia uwagi i dystraktorów. Pomoże to w  analizie wyposażenia pokoju pod względem bodźców słuchowych, wzrokowych, węchowych, dotykowych. Pomocne w tym może być także zapoznanie się z indywidualnym profilem sensorycznym danej osoby.
2. Zapewnij przynajmniej jedną wizytę w sali przesłuchań/sądzie aby ustalić jakie czynniki sensoryczne w otoczeniu mogą wpływać na poziom skupienia uwagi. Dostosuj przestrzeń tak aby usunąć z niej zidentyfikowane dystraktory!
3. Upewnij się, że miejsce przesłuchania jest dostępne dla osób poruszających się na wózkach (podjazdy, windy, wystarczająca duża przestrzeń)
4. Zadbaj o dostęp do toalety dostosowanej do potrzeb osób z niepełnosprawnością ruchową.
5. Kluczowa jest analiza miejsca przesłuchania pod względem bezpieczeństwa osoby przesłuchiwanej i innych osób biorących udział w przesłuchaniu (w przypadku, gdy u osoby z niepełnosprawnością występują zachowania autoagresywne lub agresywne, zwłaszcza w sytuacjach zwiększonego napięcia emocjonalnego) lub w przypadku ataku padaczki.

Pamiętaj, że formalnie możliwe jest przesłuchanie w miejscu zamieszkania lub placówce. Będzie to bardzo uzasadnione zwłaszcza wtedy, gdy osoba nie toleruje ona większych zmian i w nowym miejscu jej lęk wzrasta do poziomu, który zakłóci lub uniemożliwi przeprowadzenie przesłuchania.

Jeśli jednak przesłuchanie będzie miało miejsce w nowym miejscu zadbaj o to by Użytkownik AAC:

1. mógł zapoznać się z miejscem z wyprzedzeniem.  Zapewnij możliwość wcześniejszej wizyty w pokoju przesłuchań (nie w dniu przesłuchania, lecz kilka dni wcześniej) i dokładnego poznania tego miejsca wraz z poszczególnymi elementami wyposażenia.
2. Jeśli nie ma takiej możliwości pracuj na zdjęciach miejsca przesłuchania i poszczególnych elementów pokoju (np. w ramach placówki).

Pomocne może być także przygotowanie historyjki społecznej z pomocami wizualnymi o miejscu przesłuchania.

W przypadku przesłuchiwania osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi zasadne jest także maksymalne ograniczenie liczby osób przebywających w pokoju, w którym odbywa się przesłuchanie!

Chociaż w  przypadku przesłuchiwania osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi zasadne może być także maksymalne ograniczenie liczby osób przebywających w pokoju, w którym odbywa się przesłuchanie, aby zminimalizować ryzyko rozproszeń istnieje kilka sytuacji, w których konieczna będzie obecność dodatkowych osób:

1. Jeśli osoba korzysta z AAC  zasadne może być włączenie do przesłuchania asystenta komunikacji. Pełni on jednak jedynie funkcję wspierającą (techniczną) i musi być wcześniej przygotowany przez biegłego do roli jaką ma pełnić, aby nie zaburzać przebiegu przesłuchania.
2. Zdarza się, że podczas przesłuchania konieczna jest obecność osoby znanej lub bliskiej świadkowi.  Należy jednak wyrażać na to zgodę z bardzo dużą ostrożnością i jedynie w wyjątkowych oraz uzasadnionych przypadkach, np. kiedy osoba bliska jest jedyną dostępną, która może spełniać rolę asystenta wspierającego komunikację, lub osoba z niepełnosprawnością bez obecności rodzica/opiekuna odmawia udziału w przesłuchaniu lub przejawia zachowania niebezpieczne dla siebie lub innych (agresywne, autoagresywne)

Zakładamy, że zaangażowanie biegłego sądowego w postępowanie z udziałem osoby z niepełnosprawnością intelektualną musi być znacznie większe niż wtedy, gdy świadek jest pełnosprawny.

Specyficzne zadania biegłego od AAC na etapie fazy przedwstępnej obejmują bowiem:

1. Zbieranie informacji potrzebnych do oceny gotowości świadka do udziału w przesłuchaniu, do organizacji przesłuchania z uwzględnieniem specyfiki komunikacji świadka (w tym miejsca, czasu, sposobu przesłuchiwania).
2. Przygotowanie pozostałych osób (sędziego, prokuratora, adwokata) do przesłuchania z udziałem konkretnej osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi
3. Przygotowanie osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi do przesłuchania i współpraca w tym względzie z osobami z jej otoczenia (rodziną i specjalistami z placówki, do której uczęszcza).

Po zapoznaniu się z dokumentacją i samym Użytkownikiem AAC  biegły może stwierdzić, że:

1. System AAC pozwala na przeprowadzenie przesłuchania lub osoba posiada możliwość opanowania nowego słownictwa umożliwiającego złożenie zeznania w czasie przewidzanym wymaganiami procesowymi. W takiej sytuacji powinien rozbudować narzędzie i modelować użycie nowych słów w rozmowie o zdarzeniach nie dotyczących bezpośrednio osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi np. z wykorzystaniem książek, historyjek obrazkowych itd.
2. Aktualnie wykorzystywany system AAC uniemożliwia złożenie wiarygodnych zeznań ze względu na brak dostępnego słownictwa. Może zaistnieć sytuacja, w której system AAC danej osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi jest tak zawężony, że uniemożliwia on przeprowadzenie przesłuchania a jednocześnie czas jakiego osoba potrzebowałaby aby nauczyć się znaczenia  i użycia nowych słów byłby zbyt długi lub biegły może nie mieć pewności czy to w ogóle będzie możliwe.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. Definiuje komunikację jako: „ języki, wyświetlanie tekstu, alfabet Braille’a, komunikację przez dotyk, dużą czcionkę, dostępne multimedia, jak i sposoby, środki i formy komunikowania się na piśmie, przy pomocy słuchu, języka uproszczonego, lektora oraz formy rozszerzone (augmentatywne) i alternatywne, w tym dostępną technologię informacyjno-komunikacyjną. 

“Język” obejmuje język mówiony i język migowy oraz inne formy przekazu niewerbalnego.”

Co więcej, artykuł 21 stwierdza “Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji. Państwa Strony podejmą wszelkie odpowiednie środki, aby osoby niepełnosprawne mogły korzystać z prawa do wolności wypowiadania się i wyrażania opinii, w tym wolności poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów, na zasadzie równości z innymi osobami i poprzez wszelkie formy komunikacji, według ich wyboru, zgodnie z definicją zawartą w art. 2 niniejszej konwencji, między innymi poprzez:

1. dostarczanie osobom niepełnosprawnym informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa, w dostępnych dla nich formach i technologiach, odpowiednio do różnych rodzajów niepełnosprawności, na czas i bez dodatkowych kosztów,
2. akceptowanie i ułatwianie korzystania przez osoby niepełnosprawne w sprawach urzędowych z języków migowych, alfabetu Braille’a, komunikacji wspomagającej (augmentatywnej) i alternatywnej oraz wszelkich innych dostępnych środków, sposobów i form komunikowania się przez osoby niepełnosprawne, według ich wyboru,

W myśl Konwencji, brak racjonalnego dostosowania procesów sądowych jest przejawem dyskryminacji OzN.

Warunkiem skutecznej komunikacji jest umiejętność osoby przesłuchującej dostosowanie swojego sposobu komunikowania się do możliwości i potrzeb osoby przesłuchiwanej, aby umożliwić jej zrozumienie pytań, a następnie udzielenie na nie adekwatnej w przekonaniu osoby przesłuchiwanej odpowiedzi. (Agnew i in., 2006; Bull, 2010; Powell i in., 2013). Aby sprostać temu wyzwaniu  konieczne może być opracowanie narzędzia umożliwiającego zadawanie pytań i doprecyzowywanie odpowiedzi z wykorzystaniem wspomaganego przekazu językowego (modelowania) dla biegłego, sędziego i ew. innych osób biorących udział w przesłuchaniu. 

Kluczowe może być także przećwiczenie użycia indywidualnego systemu AAC do rozmowy na neutralne tematy aby minimalizować ryzyko załamań komunikacyjnych leżących po stronie partnera komunikacyjnego.

Ważne jest także, aby wszystkie osoby uczestniczące w procesie wiedziały, że nie wolno zachęcać osoby przesłuchiwanej do wskazywania na ciele gdzie była dotykana! Zamiast tego należy użyć rysunku, diagramu lub  pomocy komunikacyjnej. Rolą biegłego staje się bowiem upewnienie się przed przesłuchaniem, że w indywidualnej pomocy komunikacyjnej są dostępne słowa nazywające różne części ciała, w tym części intymne. 

Rolą biegłego w fazie przedwstępnej będzie wyjaśnienie w sposób dostępny:

1. swojej roli;
2. roli innych osób, z którymi osoba ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi będzie miała kontakt;
3. przebiegu poszczególnych czynności;
4. upewnienie się, że osoba zrozumiała;
5. oswojenie z osobą, która będzie prowadzić przesłuchanie, i innymi osobami w nim uczestniczącymi;
6. wyjaśnienie, jakie są funkcje poszczególnych osób biorących udział w przesłuchaniu
7. zapoznanie osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi z jej rolą;
8. wyjaśnienie jakie świadek ma prawa;
9. wyjaśnienie co to znaczy kłamać i mówić prawdę;
10. poinformowanie świadka, że może zabrać na przesłuchanie coś swojego (maskotkę itp.) oraz coś do jedzenia i picia.

Racjonalne dostosowania postępowań sądowych z udziałem osób o  złożonych potrzebach w komunikowaniu się obejmują kilka kluczowych aspektów takich jak:

1. Czas
2. Miejsce
3. Przebieg  przesłuchania
4. Przerwy
5. Możliwość zmiany pozycji.
   
   Można przyjąć, że godzina przesłuchania powinna uwzględniać porę optymalnej aktywności osoby oraz jego potrzeby i rozkład dnia. Najczęściej wskazane są godziny przedpołudniowe, kiedy osoba nie jest  jeszcze zmęczona lub zaabsorbowana wcześniejszymi aktywnościami. (Horna-Cieślak, Budzyńska,  Masłowska, 2018). Może być jednak tak, że np. Ze względu na przyjmowane leki lub zaburzenia cyklu okołodobowego optymalne okażą się godziny popołudniowe. Dlatego na etapie czynności przedwstępnych należy zapytać/zorientować się jakie pory dnia są okresami najlepszego funkcjonowania osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi.

O dostosowaniach miejsca przesłuchania można więcej przeczytać w artykule: „Racjonalne dostosowania miejsca przesłuchania”

W trakcie przesłuchania pomocne będzie pamiętanie o kilku podstawowych zasadach komunikacji:

1. zaczynaj pytania od zwrócenia się do Użytkownika AAC imieniem;
2. informuj, że pytasz i potrzebujesz odpowiedzi;
3. jasno zaznacz kiedy mówisz do Użytkownika AAC a kiedy do innej osoby;
4. używaj dokładanie tych słów, których użył Użytkownik AAC jeśli musisz potwierdzić jakąś informację. Może on mieć trudności w zrozumieniu jeśli użyjesz synonimów;
5. monitoruj stan uwagi Użytkownika AAC; wprowadzaj przerwy kiedy to konieczne;
6. zaproponuj wykorzystanie dodatkowych środków przekazu np. rysunku, pisma.

Pamiętaj także:

1. osoba w rozwoju w spektrum może mieć skrócony czas koncentracji uwagi zwłaszcza dotyczącej tematów mało dla niej interesujących;
2. dodatkową trudność może stanowić potrzeba radzenia sobie z przetwarzaniem dużej ilości nowych bodźców;
3. staraj się być świadomy swojej ekspresji niewerbalnej. Jeśli jesteś świadomy, że Twoja mimika/gestykulacja wyraża jakiś stan emocjonalny nazwij go werbalnie np. zmarszczyłem czoło bo staram się skupić, a nie dlatego, że jestem zły. 

Pamiętaj że możliwości koncentracji uwagi Użytkowników AAC będą mniejsze niż typowo osób pracujących w sądzie.  Jeśli przerwa jest potrzebna, potrzebna jest NATYCHMIAST!

Moment wprowadzenia przerwy podczas przesłuchania powinien odzwierciedlać i bazować na potrzebach Użytkownika AAC.  Czas i częstotliwość przerw może się różnić w zależności oddania samopoczucia, poziomu. stresu, sytuacji czy poruszanego tematu. Biegły na podstawie oceny sygnałów rozregulowania układu nerwowego oraz sygnałów zmęczenia może zarządzić przerwę, gdyż część osób może nie mieć wystarczających kompetencji językowych lub antycypacyjnych by to zrobić. 

Co więcej, może przyjąć strategię “chcę mieć to za sobą” co może prowadzić do momentów dysregulacji.  Nie bazuj więc wyłącznie na Użytkowniku AAC, że sam powie kiedy potrzebuje przerwy. 

Planowanie przebiegu przesłuchania może być kluczem do sukcesu! Dlatego:

1. dokładnie zaplanuj schemat działania aby uniknąć nieprzewidzianych zmian;
2. zdobądź dokładne informacje jak rozpoznawać lęk u danej osoby i jak ją wesprzeć w regulowaniu emocji;
3. zapewnij przynajmniej jedną wizytę w sali przesłuchań/sądzie przed stricte czynnościami sądowymi aby dać możliwość zapoznania się z miejscem i zredukować poziom lęku;
4. wyraź zgodę na przyniesienie na salę przedmiotów, które mogą wesprzeć osobę w regulacji emocji;
5. rozważ obecność na sali osoby neutralnej, która może być wsparciem;
6. wyczul wszystkich aby nie próbowali powstrzymywać ani przerywać zachowań stereotypowych.

Zwłaszcza w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością ruchową bądź sprzężoną ważne będzie aby w trakcie przesłuchania zapewnić jej także możliwość zmiany pozycji.

1. Zaplanuj pytania i pogrupuj je tematycznie.
2. Wprowadzaj nowy temat, uprzedzaj o zmianie tematu.
3. Zadawaj pytania w ciągu logicznym i chronologicznym.
4. Zadawaj każde pytanie tylko raz!  Jeśli musisz powtórzyć pytanie poinformuj dlaczego. 
5. Kontroluj swoje komunikaty niewerbalne!
6. Utrzymuj kontakt wzrokowy, chyba że dla danej osoby nie jest to komfortowe! 
7. O ile to możliwe, pozwól na wniesienie na salę przedmiotów wspierających regulację emocjonalną.
8. Używaj konkretnego, dosłownego, prostego (codziennego języka  unikaj metafor, żargonu, zbyt  skomplikowanych zdań i struktur).
9. Upewniaj się jak osoba rozumie kluczowe pojęcia. Poproś by osoba sama powiedziała jak je rozumie, zamiast zadawania pytania zamkniętego „Czy rozumiesz?”.
10. Unikaj pytań sugerujących, że Użytkownik AAC kłamie.
11. W sprawach dotyczących wykroczeń seksualnych dokładnie poznaj jakie słownictwo zna dana osoba i co dokładnie rozumie pod tymi słowami.
12. Odnoś się do konkretnych nazw miejsc, przedmiotów, osób. 
13. Dokładnie zaplanuj pytania dotyczące pojęć abstrakcyjnych.
14. Pytania o przeszłość zadawaj w czasie przeszłym.
15. Unikaj strony biernej. 
16. Unikaj pytań zadawanych zdaniem twierdzącym.

Rozwój w spektrum autyzmu może nie być widoczny na “pierwszy rzut oka”- osoba może sprawiać wrażenie bardzo inteligentnej, wygadanej co nie oznacza, że nie potrzebuje ona dostosowania procedur i dodatkowego wsparcia. 

Osoby w rozwoju w spektrum mogą prezentować nietypowe zachowania dotyczące ich specyficznych zainteresowań, wynikające z lęku lub trudności społecznych, które jeśli nie będą powiązane z diagnozą ASD, mogą być mocno mylące. 

W kontakcie z osobami w rozwoju w spektrum zaobserwować będzie można specyficzne zachowania takie jak m.in.:

• unikanie kontaktu wzrokowego;
• śmiech w nieadekwatnych momentach;
• zmiany tematu na rzeczy związane z zainteresowaniami osoby w spektrum autyzmu; 
• trudności  w przyjęciu perspektywy drugiej osoby, dające złudzenie braku empatii. (Baron-Cohen, 2003; Gillberg, 1992);
• nietypowa prozodia, czyli tak zwana “płaska” intonacja (Klin i in. 2005 Foster, 2015)
• meltdowny, czyli przejściowe utraty kontroli nad zachowaniem będące reakcją na zbyt przytłaczającą i stresującą dla osoby sytuację.  Meltdowny mogą przybierać różne formy (agresja/ autoagresja, płacz, krzyk) Po meltdownie konieczna jest przestrzeń na ponowne wyregulowanie się, aby móc kontynuować interakcję, o ile w ogóle będzie to możliwe dla tej osoby w danym dniu.

Przed przejściem do czynności procesowych:

1. Skorzystaj z pomocy biegłego sądowego, aby przedstawić specyfikę funkcjonowania osoby w rozwoju w spektrum autyzmu pozostałym uczestnikom czynności procesowych. (Archer i Hurley, 2013; Woodbury-Smith i Dein, 2014; Allely, 2015)
2. Zdobądź wiedzę na temat “triggerów”  zachowań trudnych danej osoby. Jeśli to możliwe postaraj się tak zaadaptować proces/ przestrzeń/ używane słowa aby uniknąć wywołania tych zachowań, jak również opracuj strategie reagowania na zachowania trudne, jeśli już się pojawią.

Dla Użytkownika AAC w spektrum autyzmu dużą trudność może stanowić potrzeba radzenia sobie z przetwarzaniem dużej ilości nowych bodźców wzrokowych, słuchowych i zapachowych. Światło w pomieszczeniu czy dźwięk tykającego zegara oraz szum klimatyzacji mogą być zbyt przytłaczające aby Użytkownik AAC mógł się skupić. Jak poradzić sobie z tym wyzwaniem? Pomocne może być:

1. zdobycie przez biegłego informacji na temat zdolności skupienia uwagi i dystraktorów w fazie przedwstępnej;
2. zdobycie informacji na temat indywidualnego proflu sensorycznego; 
3. Zapewnienie przynajmniej jednej wizyty w sali przesłuchań/sądzie aby ustalić jakie czynniki sensoryczne w otoczeniu mogą wpływać na poziom skupienia uwagi osoby;
4. Dostosowanie przestrzeń tak aby usunąć z niej zidentyfikowane dystraktory.

Większość osób z ASD doświadcza znacznie podwyższonego poziomu lęku, co może wpływać na ich poziom rozumienia kierowanych do nich komunikatów, jak również zrozumiałość komunikatów przekazywanych przez osoby z ASD. 

Część symptomów lęku może być typowa i łatwa do zauważenia (drżenie, pokasływanie, spłycony oddech) ale część może być mniej oczywista, a bardziej specyficzna dla konkretnej osoby. Część osób może także  nie mieć wystarczającego wglądu aby samodzielne nazwać swój stan.  

W sytuacji czynności sądowych poziom lęku może być dodatkowo podniesiony ze względu na:

• przebywanie w nowych pomieszczeniach, budynkach;
• potrzebę komunikacji z nieznajomymi;
• zmiany w codziennej rutynie;
• zmiany w stosunku do tego co zostało zaplanowane (np. opóźnienia w agendzie lub zmiany sal).  

Aby obniżyć poziom lęku:

1. dokładnie zaplanuj schemat działania aby uniknąć nieprzewidzianych zmian;
2. zdobądź dokładne informacje jak rozpoznawać lęk u danej osoby i jak ją wesprzeć w regulowaniu emocji;
3. zapewnij przynajmniej jedną wizytę w sali przesłuchań/sądzie przed stricte czynnościami sądowymi aby dać możliwość zapoznania się z miejscem i zredukować poziom lęku;
4. zaproponuj zrobienie zdjęć przestrzeni podczas wizyty w sali przesłuchań/sądzie przed przesłuchaniem;
5. rozważ wykorzystanie pomocy wizualnych;
6. rozważ wykorzystanie połączenia online jeśli przestrzeń została oceniona jako zbyt przytłaczająca dla osoby;
7. zaplanuj spotkanie przed przesłuchaniem/zeznaniami zarówno z adwokatami, prokuratorem jak i sędzią;
8. rozważ obecność na sali osoby neutralnej, która może być wsparciem dla osoby  z ASD;
9. wyraź zgodę na przyniesienie na salę przedmiotów, które mogą wesprzeć osobę w regulacji emocji;
10. wyczul wszystkich aby nie próbowali powstrzymywać ani przerywać zachowań stereotypowych np. kłapania rękami, użycia przedmiotów sensorycznych, gdyż są to sposoby regulacji emocji.