Strategie wizualne dla osób w spektrum autyzmu – do czego są przydatne?

W polskim systemie edukacji strategie wsparcia wizualnego uczniów w spektrum autyzmu (ASD) wydają się bardzo powszechną praktyką. Nie powinny być nigdy traktowane jako coś „zamiast” indywidualnego systemu komunikacyjnego, lecz jako jego kolejny element.

Stosowanie odpowiednio dobranego wsparcia wizualnego może jednak przynieść wiele korzyści. Dzięki strategiom wizualnym uczeń z ASD może (Abramson, 2017):

• poświęcić odpowiednio dużo czasu na zapoznanie się z materiałem – dźwięki mowy ulecą, przekaz graficzny pozostanie;
• zmniejszyć obciążenie pamięci krótkoterminowej;
• poznać wymagania związane z daną sytuacją;
• przygotować się do wydarzeń dnia lub do zmiany;
• kontrolować przebieg mniej lubianych aktywności;
• zwiększyć swoje poczucie kontroli.

Wobec tych niezwykle istotnych pozytywów, które wynikają z użycia wspomagania wizualnego, warto zastanowić się, jakie strategie wybrać. Zwykle są to dość proste rozwiązania, proponowane całym grupom/ zespołom, takie jak plan dnia lub program konkretnych zajęć, bez uwzględnienia specyficznych potrzeb jednostki. Nie każda osoba w spektrum „myśli obrazami”, jak przed laty postulowała Temple Grandin (2008)!

Wsparcie wizualne: Jak zaplanować działania? 

Wybierając formę wsparcia, można się oprzeć na założeniach modelu SETT – Student, Environment, Task(s), Tool(s) (Zabala, 2005).

Zespół bierze więc pod uwagę zwłaszcza czynniki leżące po stronie ucznia – jego specyficzne style uczenia się, możliwości ruchowe i percepcyjne, potrzeby sensoryczne, specyficzne zachowania oraz jego czas koncentracji. Jak to będzie wyglądało w praktyce? Załóżmy zatem, że wspomagamy ucznia o bardzo krótkim czasie skupienia na zadaniu oraz z wieloma potrzebami w zakresie propriocepcji. Na pewnym etapie może on nie być jeszcze gotowy nawet do tego, by spędzić 15 minut, siedząc w ławce. Jego stanowisko nauki może być wówczas stworzone przy wyższym pulpicie lub blacie regulowanym, a wykonywane zadania podzielone na mniejsze części i zwizualizowane.

Model SETT: Opis zadania i narzędzi

Poza opisem potrzeb i wyzwań po stronie wykonawcy danej czynności zespół opisuje też zadanie, jakie ma on wykonać, oraz dostępne narzędzia. Wsparcie wizualne dla uczniów z ASD może obejmować plany w obrębie aktywności – swoisty opis wymagań i kroków potrzebnych do ukończenia zadania. Sprzyjają one samodzielności oraz generalizowaniu zdobytych umiejętności w różnych środowiskach bez dodatkowych wskazówek lub pomocy (MacDuff i in., 1993, za: Cafiero, Jones-Wohleber, 2019). Podczas gdy plan dnia warto eksponować i kontynuować jako element bezpiecznej rutyny dnia, po opanowaniu określonego działania plan danej aktywności może nie być już danej osobie dłużej potrzebny.

Model SETT: Adaptacje w otoczeniu

Aby ułatwić funkcjonowanie w różnych sytuacjach, przydatne mogą być także adaptacje w otoczeniu – kolejny z filarów modelu SETT. Oznaczenie funkcji przedmiotu lub miejsca, zostawienie wskazówek albo opisu działania w konkretnych lokalizacjach w przestrzeni pozwala lepiej przygotować się do aktywności i zmniejsza liczbę trudnych zachowań (Schmidt i in., 2000, Cafiero, Jones-Wohleber, 2019).

W przygotowaniu wsparcia wizualnego, o czym nie mogą wspominać starsze opracowania, wykorzystywane są też z powodzeniem aplikacje czy powszechnie znane urządzenia wysokiej technologii – tablety, smartfony czy smartwatche. Przykładowo zespół Schlossera (2017) badał użyteczność zegarków firmy Apple we wspomaganiu uczniów z podwójną diagnozą – ASD i niepełnosprawnością intelektualną. Dzięki możliwości zapewnienia wsparcia wizualnego na ekranie zegarka dokładnie w momencie, w którym było potrzebne, uczniowie mogli bardziej samodzielnie wykonywać określone czynności. 

Korektę tekstu wykonała Marta Wielgosz.

Bibliografia:

• Abramson J., Wsparcie wizualne dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, Wystąpienie konferencyjne – Zagrzeb, ATAAC 2017.
• Cafiero J.M., Jones-Wohleber T., Visual and Environmental Supports for Learners With Autism Spectrum Disorder and Complex Communication Needs [w:] Ganz J.B., Simpson R.L. (red.) Interventions for Individuals with Autism Spectrum Disorder and Complex Communication Needs, Paul H. Brookes Publishing, Baltimore 2019.
• Grandin T., How does visual thinking work in the mind of a person with autism? A personal account „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”. Series B, Biological sciences 2009, 364(1522), 1437–1442, https://doi.org/10.1098/rstb.2008.0297.
• Schlosser R., O’Brien A., Yu Ch. i wsp., Repurposing everyday technologies to provide just-in-time visual supports to children with intellectual disability and autism: a pilot feasibility study with the Apple Watch®. „International Journal of Developmental Disabilities” 2017, 63, 221–227.
• Zabala, J.S. Using the SETT Framework to level the learning field for students with disabilities. 2005. Dostęp na https://www.joyzabala. com/files/ugd/70c4a377bfa0ecfc064$f8c49e7bcde572eaf.pdf.